1 Mart 2025-ci il şənbə günü, “Azərbaycan Demokratiya və İnkişaf Assossasiası” (Ocaq) və “Tribun” qrupunun birgə təşəbbüsü ilə Berlin Humboldt Universitetində elan edilən seminar təşkil olundu. Seminar elan edilmiş gündəliyə uyğun olaraq üç ardıcıl panel şəklində keçirildi. Seminar həm ümumi Zoom şəbəkəsində, həm də Humboldt Universitetinin Zoom şəbəkəsində canlı yayımlandı.
Birinci panel saat 10:00-dan 12:00-dək Berlində vəfat etmiş Azərbaycan şairi Nəsir Mirqatiyə həsr olunmuşdu. Bu panel 4 məruzə və Təbrizdə hazırlanmış bir video əsərdən ibarət idi.
1.Mənsur Mirqati ilk çıxış edən kimi, qardaşı Nəsir Mirqatinin həyatını və ədəbi fəaliyyət mərhələlərini təqdim etdi. O, Təbrizdə çap olunmuş “Talanmış Günəş” kitabı və şairin vəfatından sonra “Qobustan” nəşriyyatı və “Tribun” qrupu tərəfindən nəşr olunan “Qürbət Deyintiləri” kitabı haqqında məlumat verdi.
2. Nəsir Mirqatinin xatirəsinə həsr olunmuş video əsər “Dünya Səndən Bir Şair Köçdü” başlığı ilə təqdim olundu. Bu əsər Rza Talibinin Nəsir Mirqati haqqında yazdığı bir mətn, Təbrizli bir qadın sənətkarın deklamasiyası və şairin yeni kitabından bir şeirindən ibarət idi. Video Təbrizli bir kinorejissor tərəfindən hazırlanmışdı.
3. İsmayıl Cəmilli Azərbaycanın məşhur sürgün şair və yazıçıları, o cümlədən mərhum Qulamhüseyn Səidi və Rza Bərəhni haqqında danışdı və öz şeirlərindən nümunələr oxudu.
4. Əziz Səlami, Nəsir Mirqatinin “Qürbət Deyintiləri” kitabının latın qrafikalı nəşrini öz üzərinə götürən Berlində yaşayan digər Azərbaycan şairi, Nəsir Mirqatinin əsərlərinin ədəbi təhlili haqqında danışdı və öz şeirlərini oxudu.
5. Bu panelin son çıxışını Berlində yaşayan Azərbaycan bəstəkarı Dr. Məhəmməd Ənsari etdi. O, Nəsir Mirqati ilə Azərbaycan Respublikasında keçirdiyi illərdən və onun əsərlərinin bədii keyfiyyətlərindən bəhs etdi. Ənsari, Nəsir Mirqatinin şeirləri əsasında bəstələdiyi musiqi əsərlərindən danışdı və sonda Bakı Filarmoniyasında bu əsərlərdən birinin ifa olunduğu videonu nümayiş etdirdi.
İkinci panel Humboldt Universitetinin Qafqaz Araşdırmaları Mərkəzinin iştirakı ilə alman və ingilis dillərində keçirildi və üç məruzədən ibarət idi.
1. Dr. Ferens Çirkəş (Birmingem Universiteti, İngiltərə) ingilis dilində Osmanlı türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsi arasındakı qarşılıqlı təsirlərin tarixi mərhələlərini təqdim etdi. O, “Azərbaycan türkcəsi” adlandırılan dilin tarix boyu müxtəlif adlarla (məsələn, “Qızılbaş dili” kimi) tanındığını qeyd etdi. Çıxışının sonunda qısa olaraq əsas məqamları türk dilində ifadə etdi.
2. Duman Radməhr (“Azərbaycan Demokratiya və İnkişaf Ocağı”nın rəhbəri) ingilis dilində çıxış etdi, lakin müzakirəni qısa şəkildə türk dilində başladı və sonunda xülasə ilə bitirdi. Radməhr, İran türklərinin hazırkı demoqrafik, coğrafi və sosial mövqeyini izah etdi və Azərbaycan hərəkatının yaranma səbəblərini tarixi kontekstdə araşdırdı. O, hərəkatın güclü və zəif tərəflərini qeyd edərək, Azərbaycan hərəkatının İranın digər bölgələrindəki etirazlarla fəal şəkildə əməkdaşlıq etməməsini tənqid etdi. Radməhr, diktaturanın və mərkəzləşmiş dövlət quruluşunun geri qayıtması, fars milliyətçiliyinin rəsmi ideologiya kimi bərqərar olması və etnik gərginliklərin artması kimi amillərin türklərin etirazlara qoşulmasının qarşısını aldığını vurğuladı. O, müxalifət qruplarının gələcəkdə hakimiyyətə gəlmə ehtimallarını qiymətləndirdi.
Radməhr, Azərbaycan hərəkatının bəzi demokratik və respublikaçı qruplarla, həmçinin digər etnik siyasi qruplarla yaxınlaşmasının mümkün olduğunu bildirdi. O, türklərin İranda milli məsələnin həllində və demokratiyaya keçiddə əsas rol oynadığını qeyd etdi. Radməhr, son dövrlərdəki iqtisadi çətinliklər nəticəsində genişmiqyaslı etirazların qaçılmaz olduğunu və türklərin bu etirazlarda iştirakının zəruriliyini vurğuladı. O, Azərbaycan hərəkatının etirazlarda fəal iştirak etməsinin zəruriliyini qeyd edərək, əks halda türklərin tələblərinin qarşılanmasının çətin olacağını bildirdi.
3. Dr. Rasim Mirzəyev (Leipzigdəki Avro-Qafqaz Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri və Humboldt Universitetinin Azərbaycan Tarixi Departamentinin keçmiş üzvü) alman dilində xülasə, türk dilində isə əsas məruzəsini təqdim etdi. Onun məruzəsinin mövzusu müasir cəmiyyətlərdə, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında milli kimliyin formalaşmasının uzun və mürəkkəb yolu idi.
Bu panel, iştirakçıların türk dilində verdiyi suallara cavab verilməsi ilə davam etdi.
Üçüncü və son panel üç məruzəçi ilə türk dilində keçirildi.
1. Türkan Bözqurdun çıxışı 11 dəqiqə 38 saniyəlik video formatında təqdim olundu. Bu çıxışda Azərbaycan milli hərəkatı daxilində səmimiyyətə və hərəkatın qarşılaşdığı problemlərə açıq şəkildə yanaşmağa çağırış edilirdi. Türkan Bözqurdun xəstəliyi səbəbilə video son anda seminara çatdırılmışdı və əvvəlcədən yoxlamaq mümkün olmamışdı. Video avtomatik olaraq dayandırıldı və sonradan Zoom yazılımı ilə qeydə alınmış materiallar yoxlanıldıqda, videonun 6-cı dəqiqə 29-cu saniyədə dayandığı müəyyən edildi. Seminarla bağlı bütün video materiallar, o cümlədən Türkan Bözqurdun çıxışı, təşkilatçılar tərəfindən yaxın günlərdə müxtəlif şəbəkələrdə yayımlanacaq.
2. Əlirza Ərdəbili “Hazırkı Vəziyyət və Milli Hərəkatın Tarixi Məsuliyyəti” başlıqlı çıxışında, Azərbaycanın etnik və dil ayrı-seçkiliyinə qarşı mübarizəsinin 35 illik tarixindən bəhs etdi. O, bu dövrün təcrübələrini və Azərbaycan cəmiyyətinin siyasi davranışını gələcək üçün təhlil etməyin zəruriliyini qeyd etdi.
Ərdəbili, dünyada yeni dövlətlərin qurulmasının əsasən müstəmləkə sisteminin və xarici dövlətlərin müdaxiləsinin məhsulu olduğunu bildirdi. O, çoxmillətli dövlətlərin dağılmasının hətta dərin siyasi böhranlar nəticəsində belə nadir hallarda baş verdiyini və belə bir ehtimala güvənən siyasi qüvvələrin fəal roldan passiv müşahidəçi roluna keçdiyini qeyd etdi.
O, Azərbaycan siyasi qüvvələrinin gələcək üçün fəal şəkildə iştirak etməli olduğunu və iki əsas siyasi blok (respublikaçılar və monarxiya tərəfdarları) arasında rəqabətin davam etdiyini bildirdi. Ərdəbili, Azərbaycan qüvvələrinin respublikaçı blokla əməkdaşlıq edərək öz layihələrini təqdim etməsinin vacibliyini vurğuladı.
3. Humboldt Universitetində keçirilən “Nə Etməli?” konfransının son çıxışçısı hüquqşünas və Azərbaycan Demokratiya və İnkişaf Birliyinin Mərkəzi Şurasının üzvü Əmir Mehdipur idi. O, çıxışında diktaturadan demokratiyaya keçid yollarını araşdıraraq, dəyişiklik prosesində vətəndaş cəmiyyəti institutlarının və müstəqil təşkilatların əsas roluna diqqət çəkdi.
Mehdipur çıxışına əsas sualla başladı: “Nə etməli?” Sonra bu suala cavab tapmaq üçün Cin Şarpın “Diktaturadan Demokratiyaya” adlı kitabının məzmununa toxundu və izah etdi ki, diktaturalar mütləq güclərinə görə deyil, sosial, iqtisadi və təhlükəsizlik strukturlarına olan asılılıqları səbəbilə mövcud olurlar. O, qeyd etdi ki, uğurlu bir keçid yalnız bu asılılıqları zəiflətmək və güclü bir vətəndaş cəmiyyəti yaratmaqla mümkündür.
Çıxışın əsas hissəsində, İran İslam Respublikasından keçid və demokratik bir sistemin qurulması üçün təklif olunan yollar müzakirə edildi. Mehdipur bildirdi ki, əsas uğur açarı vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarını (QHT-ləri) gücləndirməkdir. Çünki bu qurumlar həm diktaturaya qarşı mübarizədə, həm də onun süqutundan sonra keçid dövrünü idarə edərək demokratiyanın əsaslarını qurmaqda mühüm rol oynayırlar. Onun sözlərinə görə, güclü vətəndaş cəmiyyəti institutları olmayan bir cəmiyyət diktator devrildikdən sonra belə yeni bir avtoritarizmin təhlükəsi ilə üzləşəcək.
Mehdipur əlavə etdi ki, Azərbaycanın tələbləri də siyasi və vətəndaş haqları çərçivəsində dəyərləndirilməlidir və bu haqlar yalnız sabitlik, demokratiya və təşkilatlanmış vətəndaş cəmiyyəti şəraitində gerçəkləşə bilər. O, xəbərdarlıq etdi ki, vətəndaş müharibəsi, xarici müdaxilə və ya avtoritarizmin davam etməsi kimi vəziyyətlərdə nəinki bu tələblər yerinə yetirilməyəcək, hətta mövcud vəziyyət daha da pisləşə bilər. Buna görə də, Azərbaycan siyasi fəalları, ilk növbədə, Azərbaycan cəmiyyətindəki “boz kütləni” vətəndaş müqavimətinə və qeyri-zorakı mübarizəyə təşviq edərək, onları birləşdirməli və imkan daxilində digər cəmiyyətləri də bu yola yönləndirməlidirlər. Yalnız davamlı bir vətəndaş mübarizəsi ilə milli və vətəndaş haqlarının təmin edilməsi mümkündür.
Sonda Mehdipur vurğuladı ki, demokratiyaya keçid müqavimət mərhələsindən başlayaraq keçid dövründə tamamlanan bir prosesdir. Müstəqil institutlar və vətəndaş cəmiyyəti olmadan nə diktaturaya qarşı mübarizə uğurla nəticələnəcək, nə də sabit bir demokratik sistem qurmaq mümkün olacaq. Mehdi Purun çıxışı iştirakçılar tərəfindən geniş maraq və alqışlarla qarşılandı.
Bu panel də iştirakçıların sualları ilə davam etdi.
Seminar saat 18:00-da başa çatdı. Seminar, Berlindəki bir çox mədəni və siyasi tədbir kimi, “Azərbaycan Mədəniyyət Ocağı – Berlin”in təşkilatçılığı və lojistik dəstəyi ilə keçirildi. Seminardan sonra iştirakçılar “Azərbaycan Mədəniyyət Ocağı”nın “Ocaq” zalında qonaq oldular. Burada musiqi proqramı və Təbrizdə hazırlanmış videolar nümayiş etdirildi. Təşkilatçılar, tədbirin keçirilməsində köməklik göstərən hər kəsə təşəkkür etdi.
Seminarın foto və video materialları yaxın günlərdə “Azərbaycan Demokratiya və İnkişaf Ocağı”nın sosial şəbəkələrində, “Tribun” qrupunun media vasitələrində və iştirakçıların şəxsi kanallarında yayımlanacaq. Bu hesabatla birlikdə Türkan Bözqurdun çıxışının videosu da paylaşılacaq.
1 Mart 2025 Berlin Seminarının Təşkilat Komitəsi
4 Mart 2025
