بیانیه کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان (اوجاق) در محکومیت اخراج غیرانسانی گسترده مهاجران افغانستانی از ایران
در هفته‌های اخیر، اخراج گسترده، غیرانسانی و غیرقانونی مهاجران افغانستانی از ایران، در شرایطی که افغانستان همچنان با بحران‌های امنیتی، سیاسی و انسانی روبه‌روست، بار دیگر توجه افکار عمومی را به یکی از عمیق‌ترین چالش‌های حقوق بشری در منطقه جلب کرده است. بر پایه گزارش‌های نهادهای معتبر، تنها در ماه ژوئن ۲۰۲۵، بیش از ۲۳۰ هزار نفر از مهاجران از ایران اخراج شده‌اند. این روند و نحوه اجرای آن، نگران‌کننده و برخلاف اصول و تعهدات بین‌المللی است.
با توجه به ابعاد بحران، کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان (اوجاق) ضمن توضیح موارد زیر، خواهان إحساس مسئولیت عمومی در این زمینه است.
تفاوت حقوقی میان دو گروه از مهاجران
مهاجران دارای اقامت قانونی
بخش قابل‌توجهی از مهاجران افغانستانی، دارای مجوز اقامت یا مدارک معتبر پناهندگی هستند. بسیاری از آن‌ها سال‌ها در ایران زیسته، در چرخه اقتصاد کشور مشارکت داشته و فرزندانشان در همین سرزمین به دنیا آمده‌اند. با این‌همه، در روند کنونی، حتی مهاجران قانونی نیز در معرض تهدید، بازداشت، مصادره اموال و اخراج‌های فراقانونی قرار گرفته‌اند. این اقدام، نقض صریح اصول حقوق بین‌الملل، اصل «اطمینان قضایی» و مفاد کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو است و هیچ توجیهی—نه حقوقی و نه انسانی—نمی‌توان برای آن ارائه کرد.
مهاجران فاقد مدارک رسمی
در کنار این گروه، جمعیتی از مهاجران نیز به‌دلیل فرار از جنگ، ترور، فقر شدید و فروپاشی ساختارهای دولتی، بدون مجوز قانونی وارد ایران شده‌اند. ورود این افراد، هرچند خارج از ضوابط رسمی صورت گرفته، اما تحت شرایطی بوده که تعریف «پناه‌جو» و اصل «منع بازگشت اجباری» بر آن‌ها صدق می‌کند. اخراج این افراد بدون بررسی فردی پرونده‌ها و بدون تأمین حداقل شرایط انسانی، نقض آشکار حقوق بشر و اصول بنیادین پناهندگی محسوب می‌شود.
وضعیت زنان و دختران؛ مخاطره‌ای مضاعف
در میان اخراج‌شدگان، زنان و دختران افغانستانی در معرض شدیدترین مخاطرات انسانی قرار دارند. بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، حکومت طالبان زنان را از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی محروم ساخته است. در این شرایط، بازگرداندن زنانی که به محیطی نسبتاً امن پناه آورده‌اند، بازگرداندن آنان به فضای سرکوب، تبعیض و خشونت است، و این، افزون بر بی‌قانونی، یک فاجعه انسانی محسوب می‌شود.
اخراج این گروه، نه‌تنها نقض صریح کنوانسیون‌های حقوق بشر و حقوق زنان است، بلکه در عمل می‌تواند به محرومیت کامل آنان از زندگی مستقل، آموزش، سلامت و کرامت انسانی منجر شود. ابعاد جنسیتی این بحران باید در سیاست‌گذاری‌ها و موضع‌گیری‌ها مورد توجه ویژه قرار گیرد.
ملاحظات اجتماعی و مسئولیت مدنی
هم‌زمان با تشدید روند اخراج مهاجران، بخشی از جامعه ایران با سکوت یا حتی رضایت به این رویداد واکنش نشان داده است. حال آن‌که این بحران، بیش از آن‌که بازتابی از رفتار یا ماهیت مهاجران باشد، نتیجه دهه‌ها عدم کنترل مرزها، ورود مهاجران بیش از ظرفیت کشور، سوء‌مدیریت، سیاست‌گذاری‌های اشتباه و بی‌عملی حاکمیت جمهوری اسلامی در سامان‌دهی امور مهاجران بوده است. به عبارت دیگر، مهاجران خود قربانی اصلی سیاست‌های اشتباه حاکمیت در این زمینه هستند. تغییر این وضعیت، نه با افزایش فشار بر مهاجران، بلکه تنها با اصلاح ریشه‌ای سیاست‌های مهاجرتی، شفاف‌سازی در حوزه اطلاع‌رسانی عمومی، و مسئولیت‌پذیری نهادهای رسمی ممکن خواهد شد.
همچنین همزمانی موج خشونت حکومتی علیه مهاجران و اخراج غیرقانونی و سراسیمه آن‌ها پس از ناتوانی جمهوری اسلامی در دفاع از کشور در درگیری نظامی با اسرائیل، نشان می‌دهد که این اقدام بخشی از یک چرخش گفتمانی خطرناک است؛ تلاشی برای کسب مشروعیت از طریق تحریک احساسات ملی‌گرایانه و فرافکنی ناکارآمدی نظام به سوی مهاجران.
نقش جامعه مدنی، رسانه‌ها و فعالان حقوق بشر
در برابر چنین وضعیت بحرانی، مسئولیت جامعه مدنی، رسانه‌های مستقل و فعالان حقوق بشر بسیار حیاتی است. سکوت در برابر اخراج‌های گسترده، غیرقانونی و ضبط اموال مهاجران، تصویری نژادپرستانه و غیرانسانی از ایران در حافظه تاریخی منطقه و جهان باقی خواهد گذاشت.
ما باور داریم که دفاع از حقوق پناه‌جویان، بخشی جدایی‌ناپذیر از وظایف اخلاقی و سیاسی هر کنشگر اجتماعی است. کرامت انسانی نباید به ملیت یا تابعیت وابسته باشد. حمایت از حقوق مهاجران افغانستانی، به معنای نادیده‌گرفتن مشکلات اقتصادی یا اجتماعی داخل ایران نیست، بلکه نشانه پایبندی به اصول عدالت، همزیستی و انسانیت بوده و به معنای ایستادگی در برابر سیاست‌هایی است که با نگاه امنیتی و تبعیض‌آمیز، بحران را از یک مسئله مدیریتی به یک فاجعه انسانی تبدیل کرده‌اند.
کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان (اوجاق)، با تأکید بر اینکه نقض کرامت انسانی—فارغ از ملیت یا تابعیت—محکوم است، ضمن تشکر از هم‌وطنانی که در این روزهای سخت در کنار مهاجران افغانستانی ایستاده‌اند، خواهان اجرای اقدامات زیر است:
1. توقف فوری اخراج مهاجرانی که دارای اقامت قانونی یا مدارک معتبر هستند؛
2. پایان‌دادن به برخوردهای خشونت‌آمیز و مصادره اموال مهاجران؛
3. رسیدگی سریع به پرونده‌های پناهندگی با حضور نهادهای بین‌المللی نظیر UNHCR؛
4. رعایت قانون و احترام به کرامت انسانی در اخراج مهاجرانی که درخواست پناهندگی آن‌ها رد شده است؛
5. توجه ویژه به وضعیت زنان و دختران مهاجر در سیاست‌گذاری‌های مهاجرتی؛
6. حمایت نهادهای مدنی و رسانه‌ها از گفتمانی مبتنی بر همزیستی، همدلی و عدالت اجتماعی؛
7. کنترل مرزها و نظارت لازم بر ورود و خروج مهاجران به کشور؛
8. شکل‌گیری یک نظام شفاف، انسانی و پایدار برای مدیریت مهاجرت در ایران.
کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان (اوجاق) تیر ۱۴۰۴
