روز یکم خرداد سالروز قیام سراسری در شهرهای آذربایجان و دیگر شهرهای ترک نشین ایران در اعتراض به سیاست ضد ترکی و تبعیض سیستماتیک حکومت مرکزی ایران علیه ترکها است. در روزهای پایانی اردیبهشت ۱۳۸۵، روزنامه ایران، ارگان رسمی دولت جمهوری اسلامی با درج مطلبی اهانت‌آمیز با تشبیه ترکها به سوسک، چگونگی دفع آنها را توضیح می‌داد. این اهانت در ادامه دهه‌ها تحقیر هدفمند و تبعیض سیاسی-اقتصادی علیه ترکها، در مواجهه با بیداری هویتی که از یک دهه پیش از آن در بین ترکها در حال رشد بود، قطره‌ای شد که کاسه صبر میلیونها ترک در ایران را لبریز کرد و آنها در حماسه‌ای بی نظیر به مدت چند هفته خیابانهای شهرهای مختلف به تسخیر خود درآورند. جنبش دانشجویی آذربایجان و در راس آن دانشگاه تبریز آغازگر قیام بود و دهها دانشگاه در پی آن به اعتراضات پیوستند. هنوز دانشگاههای دیگر در حال آماده سازی برای تجمع اعتراضی بودند که مردم شهر خوی در آذربایجان غربی بپا خواستند و بدین ترتیب اعتراضات شهرها شروع شد. روز یکم خرداد مردم قهرمان تبریز از اقشار مختلف، از زن و مرد تا پیر و جوان در بزرگترین قیام مردمی در تاریخ آذربایجان خواست و اراده خود را برای حفاظت از هویت و فرهنگ ترکی و نیز برقراری عدالت ملی به نمایش گذاشتند. بعد از تبریز، تقریبا تمام شهرها و حتی بعضی از روستاهای آذربایجان نیز صحنه قیام و تجمع برای مطالبات ملی مدنی آذربایجان بود. رژیم جمهوری اسلامی، علیرغم مسالمت آمیز بودن اعتراضات، آن را به خشونت کشید و با استفاده اسلحه جنگی نزدیک به سی نفر از فرزندان شجاع و شریف این سرزمین را به شهادت رسانده، هزاران نفر را بازداشت کرد.
قیام خرداد آذربایجان به چند جهت نقطه‌ی عطف تاریخ مبارزات مردم آذربایجان است، بطوریکه که فاز جدید جنبش ملی ( آغاز از اوایل دهه نود میلادی) به قبل و بعد از این تاریخ تقسیم می‌شود.
گرچه فعالیتهای جنبش ضد تبعیض آذربایجان موسوم به حرکت ملی قبل از اعتراضات خرداد تا حدودی سرعت پیشرفت آسیمیلاسیون و تاثیر سیاست هویت زدایی مرکز علیه ترکها را کند کرده بود اما با موجی که از قیام خرداد ایجاد شد، جریان آسیمیلاسیون روند معکوس به خود گرفت. چنانچه، بازگشت به خویشتن و هویتمداری بسیاری از افرادی که قبلا از هویت ایرانی/آذربایجانی-ترکی آسیمیله شده و تحت تاثیر سوء تبلیغات در هویت ایرانی-فارسی ذوب شده بودند، در جامعه مشهود شد که تا به امروز ادامه داشته است.
گستردگی اعتراضات به لحاظ تعدد شهرها و نیز جمعیت شرکت کننده در آن نشان داد که گفتمان جنبش ملی آذربایجان فراگیر شده و به طور نسبی حالت توده‌ای به خود گرفته است. قیام خرداد، اولین اعتراضی بود که بعد از اعتراضات محدود دانشجویی و نیز گردهمایی‌های سالانه مردمی در قلعه بابک انجام می‌شد. به همین دلیل، اعتراضات خرداد با نمایش خیابانی عظیم خود این پیام را به دوست و دشمن رساند که جنبش آذربایجان از حاشیه تبدیل به متن شده و جریان غالب سیاسی اجتماعی در منطقه است.
رویکرد نهادهای امنیتی رژیم جمهوری اسلامی برای مقابله با جنبش آذربایجان نیز بعد از قیام خرداد دچار تغییرات استراتژیک شد. گستردگی و تداوم چند هفته‌ای اعتراضات رژیم را به این نتیجه رساند که رقیب اصلی گفتمان حکومتی در جامعه آذربایجان گفتمان ضد تبعیض است که ازسوی جنبش ملی آذربایجان رهبری می‌شود. قبل از قیام خرداد اولویت اصلی رژیم جلوگیری از گسترش جنبش بود در حالیکه بعد از آن رژیم بیشتر بر مدیریت جنبش و مهندسی افکار عمومی متمرکز شده است. یعنی با اینکه برخورد سخت از طریق بازداشت، شکنجه و حبس‌های طولانی مدت برای فعالان تاثیرگذار ادامه یافت، اما استفاده از نقاط قوت جنبش علیه خود جنبش در دستور کار گرفت. به این صورت که نهادهای امنیتی از یک طرف سعی در مصادره شعارها و مطالبات جنبش توسط نیروهای حکومتی داشته و از طرف دیگر با تبلیغ پوپولیسم و افراط گرایی برای تجرید و ایزولاسیون جنبش، ایجاد بدبینی در متن جامعه و ناظران بیرونی نسبت به کلیت جنبش و نیز ایجاد تفرقه با تشدید اختلافات داخلی بین افراد و گروههای داخل جنبش تلاش می‌کند.
برای مثال، بعد از قیام خرداد برخی از امامان جمعه و نمایندگان معلوم الحال مجلس با چرخشی کامل، با سواستفاده از شعارهای مطروحه سعی در ایجاد دوگانه‌ی موهوم «بد و بدتر» بین نظام و جریان ایران شهری را دارد تا بدینگونه برای مسبب اصلی بی عدالتی و تبعیض در ایران یعنی دولت مرکزی جمهوری اسلامی مشروعیت کاذب ایجاد کند. تلاش برای تحریف جنبش از مبارزه علیه تبعیض به جدل برای تساوی در محرومیت با دیگر ملیتهای ایران و جایگزینی مبارزه با فاشیسم فارسی محور به دعوای غیر عقلانی و غیر اخلاقی ترک- فارس در حالی در دستور کار رژیم قرار دارد که رژیم با بسیج تمام امکانات خود سعی بر تداوم تسلط فضای رومانتیسمی بر جنبش داشته و ممانعت از بلوغ و رشد شعور سیاسی در بین فعالان و توده جامعه ترک زبان دارد. نیاز به گفتن ندارد که اولویت دهی به مبارزه با نظام ارتجاعی جمهوری اسلامی نباید بهای اشتباه دوباره انقلاب ۵۷ یعنی سرنگونی رژیم به هر قیمتی و بدون آمادگی برای یک نظام دموکراتیک جایگزین باشد. اما لازم است در تمام موضوعات سیاسی از جمله ادعای ارضی احزاب کرد، اوپوزیسیون مرکزگرا، فوتبال و تراختور، تاریخ گرایی و ترک ستایی، انتخابات و … دقت شود که نسبت رژیم ترک‌ستیز جمهوری اسلامی با آن در آن مقطع زمانی چیست و چگونه می‌توان بهینه‌ترین راه را بر اساس اهداف عقلانی و امکانات واقعا موجود انتخاب کرد.
کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان یاد و خاطره قهرمانانی که در قیام خرداد ۱۳۸۵حماسه آفرینی کردند، آنهایی که برای عدالت و دفاع از شرف و کرامت جمعی، از وقت و مال و آزادی خود گذشتند و بالاتر از همه، آنهایی که جانشان را در این راه فدا کردند را گرامی می‌دارد. کانون آذربایجان تاکید می‌کند که با سیاست‌‌ورزی مبتنی بر واقعیت و امکانات موجود، برای تامین حداکثری منافع آذربایجان باید روی دشمن اصلی یعنی مغز متفکر و بازوی اجرایی فاشیسم شیعی-فارسی متمرکز شد. به اعتقاد ما، برای ایجاد سیستم جمهوری سکولار فدرال دموکراتیک که مطلوب ترین ساختار حکومتی برای ایران کثیرالمله است، مشارکت هوشیارانه، فعال و منسجم ضروری است.
با توجه به نقش آذربایجان در تاریخ تحولات صدساله ایران، بر همگان آشکار است که تغییر اساسی در ساختار سیاسی حاکم بر ایران بدون مشارکت آذربایجان چندان قابل تصور نیست. فلذا، برای اعتماد سازی و جذب مشارکت آذربایجان، نیروهای اوپوزیسیون باید جنبش آذربایجان را به رسمیت شناخته با نمایندگان اصلی آن وارد گفتگو شوند. در این راستا، مطالبات ترکها در ایجاد سیستم غیر متمرکز، رسمیت زبان ترکی و آموزش چند زبانه با محوریت زبان مادری باید در برنامه‌های اپوزیسیون گنجانده شود. برای این کار و به عنوان اولین قدم رسانه‌های فارسی زبان باید در سیاست خود در بایکوت جنبش آذربایجان تجدید نظر کنند.
به امید فردایی بهتر برای آذربایجان و ایران
کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان
اردیبهشت ۱۴۰۳
آذربایجانین خورداد عوصیانینین ایل‌دؤنومو ایله باغلی آذربایجان دموکراسی و توسعه اوجاغی‌نین بَیاناتی
خورداد آیی‌نین ۱-ای آذربایجان و ایرانین دیگر تورک شهرلرینده آنتی‌تورک سیاستینه و ایرانین مرکز دؤولتینین تورکلره قارشی سیستئملی آیری-سئچکیلییینه اعتیراض اوچون خلق عوصیانینین ایل دؤنومودور. ۲۰۰۶-جی ایلین مای آیی‌نین اورتالاریندا ایران ایسلام جومهوریتی‌نین رسمی اورگانی اولان ”ایران» قزئتی تورکلری آشاغیلماق اوچون اونلاری حامام بؤجه‌یینه بَنزَه‌‌دیب اونلاری نئجه یوخ ائتمه‌یی یازمیشدی. بو یازی، اون‌ایللیکلر بویو تورکلره قارشی مقصدلی تحقیر و سیاسی-ایقتصادی آیری-سئچکیلی‌یین داوامیندا، اون ایل اولدن تورکلر آراسیندا آرتان کیملیک اویانیشی قارشیسیندا میلیونلارلا تورکون صبرینی دولدوران بیر داملا اولدو و بئله‌جه بنزرسیز بیر قهرمانلیق داستانی اولاجاق شکیلده بیر نئچه هفته بویونجا موختلیف شهرلرین خیاوانلاری خالقین آیاقلاری آلتیندا تیتردی. قیام آذربایجان اؤیرنجی حرکاتی و اونون باشیندا اولان تبریز یونیوئرسیته‌سیندن باشلاییب، اونلارلا بیلیم‌یورد اعتیراضلارا قوشولموشدو. دیگر بیلیم‌یوردلاری اعتراضلارا قاتیماق اوچون حاضیرلاشارکن غربی آذربایجانین خوی شهرینده عموم خالق خیبانلارا چیخیب و بئله‌لیکله، شهرلرین اعتیراضلاری باشلاندی. مای آیی‌نین ۲۲-ده قادین و کیشیدن توتموش قوجایا، جاوانا قدر موختلیف طبقه‌لردن اولان قهرمان تبریز خالقی آذربایجان تاریخینین ان بؤیوک خالق عوصیانینی باشلاداراق تورک کیملی‌یینی و مدنیتینی قوروماق و میللی عدالتین برپا ائدیلمه‌سی طلبینی سسلندیردی. تبریزدن سونرا دئمک اولار کی، آذربایجانین بوتون شهرلری، حتی بعضی کندلری میللی و مدنی طلبلر اوغروندا اعتراض صحنه‌سی اولدو. اعتیراضلارین دینج کئچیریلمه‌سینه باخمایاراق، ایران حاکیمیتی اعتیراضلاری زوراکیلیغا چئویره‌رک بو تورپاغین ۳۰-آ یاخین ایگید و نجیب اؤلادینی حربی سیلاحلارلا قتله یئتیریب، مینلرله اینسانی حبس ائتدی. آذربایجانین مای عوصیانی بیر چوخ باخیمدان آذربایجان خالقینین موباریزه تاریخینده دؤنوش نؤقطه‌سیدیر کی، میللی حرکاتین یئنی مرحله‌سی (دوخسانینجی ایللرین اوللریندن باشلایاراق) بو تاریخدن اول و سونرایا بؤلونور.
میللی حرکات، آسیمیلاسیونون گئدیشاتینی و مرکزین تورکلره قارشی کیملیک دئییشدیرمه سیاستینین تأثیرینی بیر قدر یاواشلاتسا دا، خورداد عوصیانینین یاراتدیغی دالغا ایله آسیمیلاسیون سیاستلری ترسینه چئوریلمه‌یه باشلادی. ائله کی، اوللر ایران/آذربایجانلی-تورک کیملیییندن آسیمیلاسیونا اوغرامیش، تبلیغاتین تأثیری ایله فارس کیملیینده اریمیش بیر چوخ اینسانلارین اؤزونه و کیملیغینه قاییدیش جمعیتده اؤزونو گؤسترمه‌یه باشلادی و بو گونه قدر ده داوام ائدیر.
اعتیراضلاردا شهرلرین ساییسی و اورادا ایشتیراک ائدن اهالینین سایی باخیمیندان گئنیشلییی گؤستردی کی، آذربایجان میللی حرکاتینین دیسکورسلاری گئنیش یایغین‌لیق قازانیب و نیسبتا کوتلوی حال آلیبدیر. مای عوصیانی، بابک قالاسی ییغینجاغیندان سونرا، محدود طلبه اعتیراضلاری و بیر سیرا شهر پیکئتلردن سونرا باش وئرن ایلک بؤیوک اعتیراض ایدی. بو سببدن‌ده مای اعتیراضلاری گئنیشلییی و بؤیوک شهر نماییشی ایله دوست و دوشمنلره آذربایجان حرکاتینین مارجیناللیقدان متنه چئوریلدییی و آذربایجاندا حاکیم اجتماعی-سیاسی جرَیان اولدوغو مئساژینی چاتدیردی.
ایسلام جومهوریتی رژیمینین تهلوکه‌سیزلیک قوروملارینین آذربایجان حرکاتینا یاناشماسی خورداد عوصیانیندان سونرا درین دَییشیکلیکلره معروض قالدی. نئچه هفته‌لیک اعتیراضلارین میقیاسی و داواملیلیغی رژیمی بئله قناعته گتیردی کی، آذربایجان توپلوموندا حاکیمییت دیسکورسونون اساس رقیبی آذربایجان میللی حرکاتینین رهبرلیک ائتدیغی آیری-سئچکیلییه قارشی دیسکورسدور. مای عوصیانیندان اؤنجه رژیمین اساس اؤنجه‌لیی حرکاتین یاییلماسینین قارشیسینی آلماق ایدیسه، بوندان سونرا رژیم داها چوخ حرکاتین اداره ائدیلمه‌سینه و اجتماعی رایین فورمالاشماسینا دقت یئتیردی. یعنی بیر طرفدن تاثیرلی فعاللارا قارشی ساخلامالار، ایشگنجه‌لر و اوزون موددتلی حبسلرله سرت رفتار داوام ائتسه ده، حرکاتین گوجلو طرفلریندن حرکاتین اؤزونه قارشی ایستیفاده ائدیلمه‌سی ده گوندمه گلدی. تهلوکه‌سیزلیک قوروملاری، بیر طرفدن حؤکومت قووه‌لری‌نین حرکاتین شوعار و طلبلرینی موصادیره ائتمه‌یه چالیشیر، دیگر طرفدن ایسه حرکاتی تجرید ائتمک اوچون پوپولیزم و اکستریمیزمی تبلیغ ائدیر. بئله‌لیکله، جمعیتده و خاریجی موشاهیده‌چیلر گؤزونده حرکاتا قارشی منفی باخیش یاراتماغا، آیریجا حرکات ایچینده فردلر و قروپلار آراسیندا داخیلی فرقلری گوجلندیره‌رک پارچالانما یاراتماغا چالیشیر.
میثال اوچون، مای قیامیندان سونرا بعضی جومعه ایماملاری و مجلیس نوماینده‌لری تام بیر دؤنوشله شوعارلاردان سو-ایستیفاده ائده‌رک، مؤوجود سیستم ایله ایرانشهری جریانی آراسیندا خیالی بیر «پیس و داها پیس» ایکیلییی یاراتماغا چالیشیرلار و بئله‌لیکله عدالتسیزلییین اساس سببی اولان ایسلام جومهوریتی رژیمینه یالانچی مشروعیت یاراتماغا چالیشیرلار. حرکتی آیری-سئچکیلیکله موباریزه‌دن، ایرانین دیگر میلتلری ایله یوخسوللوق باخیمیندان برابرلیک اوغروندا موباریزه‌یه تحریف ائتمه‌یه چالیشماق، فارس مرکزلی فاشیزمه قارشی موباریزنی عاغیلسیز و اخلاقسیز تورک-فارس موباریزسی ایله عوض ائتمک رئژیمین گوندمینده اولماق ایله برابر الینده‌کی قایناقلاری ایله حرکات اوزرینده رومانتیک آتموسفئرین حؤکمرانلیغینی داوام ائتدیرمه‌یه چالیشماقدا و فعاللار و تورک دیللی جماعت کوتله‌لری آراسیندا سیاسی شوعورون یئتکینلشمه‌سینه و بؤیومه‌سینه مانع اولماقدادیر. دئمه‌یه ائحتیاج یوخدور کی، ایسلام جومهوریتی ایله موباریزه‌یه اوستونلوک وئرمک ۱۹۷۹-جی ایل اینقیلابینین سهوینی- دموکراتیک آلترناتیو اولمادان، نه اولور اولسون سادجه بو رژیم ییخیلسین- تکرار ائتمک آنلامینا گلمه‌ملی‌دیر. لاکین بوتون سیاسی مسئله‌لرده، او جومله‌دن کورد پارتیالارینین اراضی ایدعیالاری، مرکزچی موخالیف قووه‌لر، فوتبال و تراختور، تاریخچیلیک و تورکچولوک، سئچکیلر و.س. کیمی مسئله‌لرده دقتلی اولماق لازیمدیر و ایلک نوبه‌ده بو دوشونولمه‌لیدیر کی بو حرکتلر ایله آنتی-تورک رژیمین نیسبتی نه‌دیر و نئجه ان اوپتیمال شکیلده و مؤوجود ایمکانلارا دایاناراق راسیونال مقصدلره چاتماق اولار.
آذربایجان دموکراسی و توسعه اوجاغی 1385-جی ایل خورداد عوصیانیندا داستان یارادان قهرمانلاری، واختینی، پولونو و آزادلیغینی عدالت، جمعی شرف و اونورون مودافیعه‌سی یولوندا قوربان وئرنلری و اونلارین باشیندا بو یولدا جانلارینی فدا ائدنلری سایغی ایله یاد ائدیر. آذربایجان اوجاغی، گرچکچی و مؤوجود ایمکانلارا اساسلانان سیاستله آذربایجانین ماراقلارینی اَن ماکزیمم سویه‌ده تامین ائتمک اوچون، اساس دوشمنه، یعنی شیعه-فارس فاشیزمینین یارادیجیسی و ایجراچی قولو اولان ایران ایسلام جمهوریتی رژیمی اوزرینده اوداقلانماق گرکلیلینی وورغولاییر. بیز اینانیریق کی، چوخ-کولتورلو ایران اوچون اَن اویغون حؤکومت شکلی اولان دموکراتیک فدراتیو سکولار جومهوریت سیستمینین یارادیلماسی اوچون آییق،و آردیجیل قاتیلیم و ایش بیرلیک لازیمدیر.
ایرانین یوز ایللیک اینکیشاف تاریخینده آذربایجانین رولونو نظره آلساق، هر کسه آیدیندیر کی، آذربایجانین ایشتیراکی اولمادان ایران حاکیمیتینین اساسلی شکیلده دَییشمه‌سینی او قدر‌ده تصوور ائتمک مومکون دئییل. اونا گؤره‌ده گووَن یاراتماق و آذربایجانین ایشتیراکینی جلب ائتمک اوچون موخالیف قووه‌لر آذربایجانین حرکاتینی رسمیته تانیمالی و اونون گرچک نوماینده‌لری ایله دیالوقا گئتمه‌لیدیر. بو باخیمدان تورکلرین ایستکلری و او جومله‌دن غیر-مرکزی سیستمین یارادیلماسی، تورک دیلینین رسمیلشدیریلمه‌سی، آنا دیلینی اساس گؤتورن چوخ دیللی تحصیل طلبلری موخالیفتین پروقراملاریندا یئر آلمالیدیر. بونون اوچون و ایلک آددیم اولاراق فارس دیللی مئدیا، آذربایجان حرکاتینی بایکوت سیاستینه سون وئرمه‌لیدیر.
آذربایجان و ایران اوچون داها آیدین بیر گله‌جک اومیدی ایله،
آذربایجان دموکراسی و توسعه اوجاغی
مای ۲۰۲۴
