مرامنامه کانون دموکراسی و توسعه آذربایجان

2.1 تاریخ جهان

از زمان امضای معاهده صلح وستفالی در اروپای قرن هفدهم، جهان شاهد شکل‌گیری نظم نوینی براساس مفهوم دولت-ملت است که به‌رغم فراز و فرودهایی که پشت سر گذاشته کماکان به‌عنوان هسته‌ی اصلی نظم کنونی جهان معاصر پابرجاست. با این‌حال بیشتر کشورهای توسعه‌یافته و دموکراتیک جهان، مراحل ابتدایی پروسه ملت‌سازی را که خشن، سرکوب‌گرایانه و ایدئولوژیک بودند پشت سر گذاشته و پس از تجربه‌هایی تلخی نظیر جنگ جهانی اول و دوم و ظهور فاشیسم در پی اصلاح اشتباهات خود برآمده‌اند. اگر در اعصار گذشته، بنای هویت ملّی بر تبعیض و آسیملاسیون استوار بود، اکنون به یمنِ ارزش‌های دموکراتیک و انسانی، ایدئولوژی‌زدایی از هویت ملّی و گذار از مفاهیم خطرناک و ذات‌گرایانه‌ای چون خاک، خون و نژاد و… در دستور کار این دُول قرار دارد.

در جهان معاصر، یکی از جدال اصلی گفتمان حقوق‌بشری، دموکراتیک و توسعه‌محور بر سر آنست ‌که اقلیت از زیر سایه‌ی سنگین اکثریت بیرون بیاید، تنوع و تکثر و تفاوت‌های موجود در جوامع به‌رسمیت شناخته شوند و همه‌ی انسان‌ها فارغ از طبقات، ملیت، قومیت، نژاد، زبان، جنسیت، ادیان، مذهب از حقوق برابر برخوردار باشند. برهمین اساس، رفع تبعیض و نابرابری علیه اقلیت‌های ملی جزئی از سیاست‌های توسعه پایدار است و تامین حقوق فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن‌ها موردِ اهتمام دولت‌های دموکراتیک قرار دارد. افزون بر این‌ها، ظهور دهکده جهانی و جامعه‌ی شبکه‌ای هم شرایطی را فراهم آورده تا ملت‌های بدون دولت در معرض سرکوب بتوانند فراتر از مرزهای ملّی، موجودیت سیاسی متمایز خود را به نمایش بگذارند.

2.2 تاریخ ایران

انقلاب مشروطه سرآغاز فصلی نوین در تاریخ ایران است که نشان از تلاش برای جبران عقب‌ماندگی‌های تاریخی کشور و ورود به جهان مدرن داشت. با این‌حال این انقلاب به‌دلیل نبود شرایط عینی و تحت‌تاثیر عواملی مثل فقر، بی‌سوادی، فرهنگ استبدادی، دخالت بیگانگان و… به شکست انجامید، شکستی که از 125 سال پیش تاکنون گریبانگیر جنبش‌های دموکراسی‌خواهانه در ایران است. در شرایطی که انقلاب مشروطه در کوتاه‌مدت قادر به تغییراتی معجزه‌آسا نبود، دیکتاتوری فردی از طریق کودتای نظامی به جامعه تحمیل شد. همین اتفاق، مسیر را برای تثبیت رژیم‌های خودکامه و اقتدارگرا در دوران جدید هموار کرد و با مدرانیزسیون اجباری و آمرانه دیکتاتوری رضاخان، میراثی از تضادهای تاریخی و عمیق توسعه برای ایران به‌یادگار گذاشت.

یکی از جنبه‌های مهم این تضادهای تاریخی، توسعه نامتوازن در سطح کشوری است، که البته محدود به دوران پهلوی نیست و رژیم جمهوری اسلامی ایران را هم دربرمی‌گیرد. به‌طوری‌که مناطق فارس و شیعه‌نشین در قیاس با مناطق غیرفارس و سنی‌مذهب بیشتر توسعه یافته‌اند. این مسئله ریشه در ماهیت دولت-ملّت مدرن در ایران دارد که یک حکومت خودکامه تمرکزگرا و مبتنی بر هژمونی هویت فارسی/شیعی است. چنان‌چه در دوره پهلوی، ناسیونالیسم باستان‌گرایانه و نژادپرستانه آریایی به‌عنوان ایدئولوژی رسمی دولت، با خشونت و سرکوب هرچه تمام در پی حذف موجودیت سیاسی ملیت‌های ایران در ذیل هژمونی مرکز و فرهنگ و زبان‌های آن‌ها در قالبِ فرهنگ مسلط فارسی بود. پس از پیروزی انقلاب ایران در سال 1357 هم، فارسیسم و شیعیسم به‌عنوان تبلور سیاست‌های هویتی جمهوری اسلامی ایران، باعث شده تا تبعیض و نابرابری علیه ملیت‌های ایران گسترده‌تر شود. عملکرد دولت مرکزی -در کنار ستم ملی- به نهادینه شدن ستم جنسیتی و طبقاتی نیز منجر شده  که به نوبه خود یکی از موانع اصلی توسعه بوده است.

2.3 تاریخ آذربایجان

انقلاب مشروطه و بسیاری از جنبش‌های ملّی، مدرن و دموکراتیک معاصر ریشه در آذربایجان دارند. با این‌حال شکست این جنبش‌های سیاسی و برآمدن رژیم پهلوی باعث شد تا ترک‌های ایران و آذربایجان به یکی از قربانیان اصلی سیاست‌های تبعیض‌آمیز و نژادپرستانه این حکومت تبدیل شوند و برای اولین‌بار موقعیت ویژه آذربایجان در ایران مورد تهدید قرار بگیرد. در واکنش، آذربایجان در برهه‌ی پایانی جنگ جهانی دوم در بین سال‌های 1945-1946 دست به تاسیس یک حکومت خودمختار و ملّی زد. به رسمیت شناختن حق رای ‌زنان، انجام اصلاحات ارضی، تامین حقوق فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مردم آذربایجان و تدوین قانون کار که جملگی برای نخستین‌بار در ایران تجربه می‌شدند، از مهم‌ترین دستاوردهای حکومت ملّی آذربایجان در طول عمر یک‌ ساله خود بود که همین موارد آن‌را به‌عنوان تجربه‌ای استثنائی از اجرای سیاست‌های دموکراتیک و تجددخواهانه در ایران مطرح می‌کند. 

با سرکوب شدید این حکومت توسط رژیم پهلوی، نسلی برجسته از روشنفکران و نخبگان سیاسی آذربایجان از میان رفتند تا این‌که پس از چند دهه‌ انقطاع، از اواخر دهه 1980، نسل جدیدی از روشنفکران آذربایجانی با مطالبات ملّی و دموکراتیک خاص خود دوباره پا به‌عرصه سیاسی گذاشتند. در طی سالیان متمادی، در سایه‌ی سیاست‌های تبعیض‌آمیز، موقعیت سیاسی و اقتصادی آذربایجان تضعیف و در نتیجه‌ی سیاست‌های یکسان‌سازی زبانی و فرهنگی، موجودیت ملّی‌ هویت ترکی هم در معرض خطر جدی قرار گرفته است. حتّی وقوع انقلاب ایران در سال 1979 نیز نه‌تنها به این سیاست‌های تبعیض‌آمیز پایان نداد، بلکه به آن رنگ‌وبوی مذهبی و استبدادی بیشتری بخشید. از این‌رو فاز نوین مبارزات مردم آذربایجان به‌دنبال تحقق حقوق ملی و دموکراتیک با رفع ستم ملی بوده و همچنین با تکیه بر پیشینه تاریخی‌اش، تحقق حقوق هویتهای مختلف جنسیتی، طبقاتی، دینی و مطالبات زیست محیطی را نیز در اولویت خود قرار داده است.